आदिवासी गोंड राणी दुर्गावती व तिचे गोंडवाना साम्राज्य

२४ जून १५६५ हा दिवस भारतीय इतिहासात एक महत्वपूर्ण दिवस आहे. राणी दुर्गावती, ज्या कालिंजरच्या राजा किरत सिंग यांची एकुलती एक मुलगी आणि गोंड राजा दलपत शाह यांच्या पत्नी होत्या, यांचा मातृभूमीच्या रक्षणासाठी दिलेला बलिदान आजही भारतीय जनतेच्या हृदयात जिवंत आहे. मुघल शासक अकबराच्या सामर्थ्याला नकार देऊन, राणी दुर्गावतीने आपल्या खंजीराने आत्महत्या केली.

प्रारंभिक जीवन आणि शौर्याची गाथा

राणी दुर्गावती यांचा जन्म ५ ऑक्टोबर १५२४ रोजी बुंदेलखंडातील कालिंजर किल्ल्यात झाला. दुर्गा अष्टमीच्या पवित्र दिवशी जन्मलेल्या दुर्गावतीने लहानपणापासूनच तलवारबाजी, घोडेस्वारी, आणि तिरंदाजी शिकण्यास सुरुवात केली. वयाच्या १८ व्या वर्षी गोंड राजेशी विवाह झाला, पण त्यांच्या पतीच्या निधनानंतर त्यांनी आपल्या मुलाला गादीवर बसवून राज्याची जबाबदारी स्वतः घेतली.

अकबराच्या आक्रमण आणि प्रतिकार

मुघल साम्राज्याने गोंडवाना राज्यावर हल्ला करण्याची योजना आखली होती. १५६४ मध्ये असफ खानच्या नेतृत्वाखाली हल्ला झाला. राणी दुर्गावतीने धैर्याने प्रतिकार केला आणि युद्धाच्या मैदानात शत्रूला धक्का दिला. अनेक जखमांनंतर, ती बेशुद्ध झाली; पण शत्रूच्या हाती पडण्याच्या विचाराने तिने आत्महत्या केली. आज हा बलिदान दिवस शहीद दिन म्हणून साजरा केला जातो.

शौर्याचे प्रतीक

राणी दुर्गावतीच्या शौर्याची गाथा आजही प्रचलित आहे. मध्य प्रदेश सरकारने १९८३ मध्ये जबलपूर युनिव्हर्सिटीचे नामकरण "राणी दुर्गावती विश्वविद्यालय" असे केले. त्यांच्या शौर्याच्या कथा शौर्य, बलिदान, आणि मातृभूमीच्या प्रेमाचे प्रतीक बनली आहेत. आजच्या काळात, राणी दुर्गावतीचा वीरगाथा भारतीय महिलांसाठी प्रेरणादायी आहे. २४ जून हा दिवस त्यांच्या बलिदानाची आठवण करून देतो आणि त्यांचे नाव अमर ठेवतो.

गढ-मंडला: स्वातंत्र्याच्या ऐतिहासिक संघर्षाची गाथा

गढ-मंडला, जो आजच्या काळात जबलपूर म्हणून ओळखला जातो, हा एक ऐतिहासिक स्थळ आहे जिथे गोंड राजा शंकरशाह आणि त्यांच्या वंशजांची मोठी हवेली होती. येथील घटनांनी गोंडवाना राज्याच्या स्वायत्ततेसाठी ऐतिहासिक लढा दिला.

शंकरशाह, गोंड राजांचा आदर्श शासक, आपल्या कर्तृत्वामुळे गढ-मंडला राज्याचा विकास साधला. त्यांनी मुसलमान आक्रमणांविरुद्ध धैर्याने उभे राहून, आपल्या लोकांसाठी उत्तम पाण्याचे नियोजन आणि शेतीसाठी योग्य जमीन तयार केली. त्यांच्या राजवटीत दुष्काळाची कल्पनाही नव्हती, कारण शेतकरी नेहमी चांगले पीक घेत होते.

गोंडवना सम्राज्याची राणी दुर्गावती यांचा किल्ला,Image Source : www.freepressjournal.in

इंग्रजांच्या आगमनानंतरचा संघर्ष

१७७८ मध्ये नागपूरकर भोसल्यांनी गढ-मंडला ताब्यात घेतल्यावरही गोंड राजांचा सन्मान कायम राहिला. मात्र, इंग्रजांच्या आक्रमणानंतर गोंड राजांनी स्वाभिमानाने जगण्याचा निर्णय घेतला. १८५७ च्या स्वातंत्र्य संग्रामाच्या पार्श्वभूमीवर शंकरशाह यांना स्वातंत्र्याच्या लढाईत भाग घेणाऱ्या साधू आणि बैराग्यांचा पाठिंबा मिळाला.

ऐतिहासिक लढाई आणि इंग्रजांचे अतिक्रमण

१४ सप्टेंबर १८५७ रोजी इंग्रजांनी गढा पुरवा येथील शंकरशाह यांच्या गढीत वेढा घातला. अटक झाल्यानंतर, रेजिमेंटच्या जवानांनी आंदोलन सुरू केले; परंतु इंग्रजांनी कुमक मागवून आंदोलनाचा प्रभाव कमी केला. इंग्रजांनी शंकरशाह आणि रघुनाथ शाह यांच्यावर खटला चालवला, पण पुराव्या अभावी त्यांना काहीही सिद्ध करता आले नाही.

राणी दुर्गावती आणि शंकरशाह यांचा इतिहास आपल्या साक्षीदार आहे, जिथे स्वातंत्र्याची गाथा आजही जिवंत आहे. त्यांच्या साहसामुळेच गोंडवाना राज्याची स्वायत्तता आणि संस्कृती जपली गेली. आज गढ-मंडला या ऐतिहासिक लढ्याचा साक्षीदार आहे, जिथे गोंड शासकांच्या परंपरेचे जतन करणे आणि त्यांच्या कर्तृत्वाची आठवण जागवणे हे आवश्यक आहे. राणी दुर्गावती यांचे नाव एक शूर, साहसी, आणि स्वाभिमानी योद्धा म्हणून इतिहासात कोरलेले आहे.

Image Source : commons.wikimedia.org

इतिहासाच्या पानांमध्ये राणी दुर्गावती यांचे नाव एका शूर, साहसी, आणि स्वाभिमानी योद्धा म्हणून कोरलेले आहे. त्यांच्या बलिदानाने इतिहासात एक अमर पान जोडले आहे. राणी दुर्गावतीने आपल्या शौर्य, स्वाभिमान, आणि राष्ट्रप्रेमाने भारतीय स्त्रियांसाठी आदर्श निर्माण केला आहे. त्यांच्या बलिदानाचा आदर आजही केला जातो, आणि त्यांच्या गाथा सदैव प्रेरणादायी राहतील.